Od vladarskog nakita Nemanjića malo je sačuvano i ostale su velike nepoznanice. Ova tri izvanredna primerka utoliko su vrednija. Prvi je 1935. iznenada pronađen, iz drugog puta, u studeničkom kivotu Prvovenčanog Kralja. Drugi je akademik Medaković otkrio 1960-ih kod jednog minhenskog antikvara. Treći je imao neobičan put od temelja Banjske do vitrine Narodnog muzeja. Ovo zlatno prstenje izuzetno je redak nalaz u nas. Prstenje Stefana Prvovenčanog, kraljevića Radoslava i kraljice Teodore predstavlja, za sada, jedini sačuvani nakit koji je pripadao srpskim srednjovekovnim vladarima ili članovima njihove uže porodice.
Iako bi se dalo pomisliti da su srpski kraljevi možda bili siromašni ili skromni, vizantijski državnik i pisac Teodor Metohit, koji je u dva navrata boravio na dvoru kralja Milutina, opisuje: „I sam kralj bejaše veoma lepo ukrašen nakitom. Oko tela imao je više nakita i bisera, koliko god je moglo da stane, i sav je treptao u zlatu.” Iz ovog opisa, drugih istorijskih svedočanstava, kao i likovnih predstava, jasno je da su srpski kraljevi i njihove porodice koristili raznovrstan i otmen nakit, koji je pored prstenja obuhvatao i naušnice, dijademe, narukvice, pojaseve, kopče/zapone, te dugmad, pa bi se moglo reći da nam je do danas vladarski nakit Nemanjića ostao velika nepoznanica. Isto tako, za svaki od ova tri prstena postoji različita priča o okolnostima u kojima je pronađen.
Prsten velikog župana, potonjeg kralja Stefana Prvovenčanog, faktički je otkriven „tek iz drugog pokušaja”. Prilikom prvog otvaranja kivota, 1813. godine, prsten nije ni registrovan, da bi tek 1935. iguman manastira Studenice naveo da se „u ćivotu nalazi na lancu zlatni kraljevski prsten koji je dobio od svetog Save”. Prsten je bio ukrašen sa četiri kupasta ispupčenja (očuvana su samo tri) i filigranskim nitima. Izgled prstena, ali i podatak da ga je kralj dobio od svoga brata, svetog Save, ukazuju da je to zlatarski rad nekoliko decenija stariji od vremena kada je Stefan proglašen za župana, pa se pretpostavlja da je mogao biti i deo nasleđenog porodičnog nakita. Prsten kralja Stefana danas se nalazi u riznici manastira Studenica.
I drugi primerak, verenički prsten kraljevića Radoslava, svedoči o raskošnoj vladarskoj opremi i nakitu, ali i o putevima srpske srednjovekovne diplomatije i vezama sa vizantijskim dvorom. Prsten ima masivnu glavu sa natpisom na grčkom jeziku u sedam redova, u stihovima: „Ovo je verenički prsten Stefana, izdanka loze Duka, te stoga, Ano iz roda Komnina, u ruke ga primi.” Stihove je sastavio lepanski mitropolit i državnik Jovan Apokavk, koji se snažno zalagao za sklapanje ovog braka. Prsten je izrađen verovatno u Solunu, a zaruke su obavljene krajem 1219. ili početkom 1220. godine. Tekst je napisan na grčkom zato što je kraljević hteo da naglasi svoje poreklo, s obzirom na to da je po majci bio unuk vizantijskog cara Aleksija III i da je vaspitavan u vizantijskom duhu. Radoslav je nevestu dočekao na očevom dvoru u Paunima kod Uroševca, gde je obavljena i svadba. Prsten je nabavljen zaslugom akademika Dejana Medakovića, koji ga je 1960-ih primetio kod jednog minhenskog antikvara. Obavestio je o tome Narodni muzej u Beogradu, koji ga je potom otkupio za tadašnjih 5.000 maraka.
Prsten kraljice Teodore potiče iz prvih decenija XIV veka i remek-delo je srpskog zlatarstva. Pripadao je kraljici Teodori, supruzi Stefana Dečanskog i majci cara Dušana, koja je preminula u oktobru 1322. godine, kada je i sahranjena u manastiru Banjska, zadužbini Stefanovog oca kralja Milutina. Okolnosti pod kojima je nađen ovaj prsten predstavljaju niz čudnih događaja, na sreću, sa pozitivnim ishodom. Naime, ratne 1915. godine, prilikom povlačenja srpske vojske ka Albaniji, započeta su višednevna iskopavanja u manastiru Banjska, izgleda pod nadzorom samog regenta Aleksandra Karađorđevića. Cilj je verovatno bila potraga za legendarnom riznicom kralja Milutina u manastirskim temeljima. Tom prilikom, u priprati je nađen grob ženske osobe, verovatno kraljice Teodore, čije su kosti nakon skidanja dva prstena sa njene ruke brižljivo prikupljene i uz prisustvo sveštenika nanovo sahranjene u oltaru.
Drugi, srebrni prsten sa umetnutom antičkom gemom, završio je u zbirci porodice kolekcionara Ljube Nedeljkovića. Sam prsten izliven je u jednom komadu i bogato ukrašen po celoj površini nijelom i urezivanjem. Na njegovom vrhu urezan je dvoglavi orao raširenih krila, a oko vrata prstena natpis „+kto ga nosi pomozi mu Bog”. Karika je bogato ukrašena floralnim ornamentima i predstavama lavova i grifona.
Prsten kraljice Teodore, otkriven u Banjskoj 1915, završio je u kolekciji regenta Aleksandra, koji ga je jedno vreme nosio na ruci, a potom kao privezak na lancu za sat. Nakon rata, pritisnut praznovericama, kralj ga poklanja svome prijatelju advokatu Blagoju Barlovcu, ali ga se i on bojao, te ga 1926. godine u tajnosti predaje Narodnom muzeju u Beogradu.
Drugi prsten pronađen u Banjskoj, srebrni, značajan je i po heraldičkoj predstavi dvoglavog orla kao grba Nemanjića, s obzirom na to da se pre toga javljao samo na freskama kao motiv vladarske odeće.
Piše: Vojislav Filipović
Foto: Narodni muzej Srbije
Nacionalna revija, broj 40.
