Ktitorska delatnost Svetog Save obuhvata njegov rad na obnovi i podizanju brojnih crkava, manastira i drugih verskih objekata u Srbiji, na Svetoj gori, u Solunu i Palestini.
Svoju ktitorsku delatnost Sava je započeo u Vatopedu gde je darivao ovaj manastir u kom je boravio.
Još pre nego što mu se pridružio otac, monah Simeon, Sava je u Vatopedu izgradio tri paraklisa. Prvi, koji se nalazio iza glavne manastirske crkve, posvetio je rođenju Bogorodice, drugi Svetom Jovanu Zlatoustom i treći preobraženju Spasovom koji je podigao u velikom pirgu. Podigao je monaške kelije u Vatopedu i obnovio Crkvu Svetog Simeona Bogoprimca u Prosfori koja je bila u vlasništvu Vatopeda.
Sveti Sava i Simeon su brinuli i o nekoliko drugih svetogorskih svetilišta. Prilikom obilaska svetogorskih manastira oni su postali ktitori Ivirona, Velike Lavre i crkve u Kareji. Njihovi pokloni su se sastojali od zlata, ali i dragocenih bogoslužbenih predmeta.
Nekoliko meseci nakon što se Savin otac, Stefan Nemanja, sad već monah Simeon, priključio sinu, zajednički su otpočeli posao na osnivanju srpskog manastira na Svetoj gori.
Da bi izveli ovakav poduhvat Sava i Simeon su prvo morali da dobiju odobrenje nadležnih vlasti — svetogorskog protata i vizantijskog cara. Prilikom obilaska Svete gore zapazili su opusteli grčki manastir Helandarion (Hilandar na srpskom) i odlučili su da ga obnove.
Juna 1198. car Aleksije III izdao je hrisovulju kojom su Hilandar i svetilišta u okolini (takozvana Mileja) došla pod upravu srpskih monaha. Posle Simeonove smrti 13. februara 1199. Sava je nastavio sa proširenjem Hilandara i uspeo da mu prisajedini i opusteli manastir Zig.
Nakon obnavljanja i organizovanja manastira Hilandara, Sava je postao ktitor još jedne monaške ustanove — Karejske kelije (ćelije) koju je posvetio Svetom Savi Osvećenom. Za Karejsku keliju Sava je sastavio i tipik čiji najvažniji deo čine odredbe koje se odnose na obezbeđivanje samostalnosti kelije.
Tokom 1199. Sava je postao ktitor još tri svetogorska manastira:
Karakale, Ksiropotama i Filoteja. Savina delatnost u Ksiropotamu je posebno značajna, gde je podigao crkvu Svetih Četrdeset Mučenika i naručio izradu živopisa.
Manastir Filotej podignut je početkom 11. veka ali je vremenom opusteo i od 1169. gubi mu se svaki trag u izvorima. Sava je pomogao obnovu manastira čime je postao njegov ktitor.
U Solunu je Sava dao veliki prilog manastiru Bogorodice Evergetide. Priložio je brojne dragocenosti i naložio je da se izvrše i određeni građevinski radovi na manastirskoj crkvi.
U važnom centru pravoslavnog monaštva, Solunu, Sava je bio ktitor manastira Filokala u kome je boravio tokom svojih poseta Solunu.
Po povratku u Srbiju sa moštima svetog Simeona, Sava je nastavio i razvio svoju pređašnju delatnost sarađujući pritom sa svojim bratom, velikim županom Stefanom Nemanjićem. Sava je organizovao i završne radove na manastiru Studenici.
Po završetku Studenice naredni značajan Savin poduhvat koji je izveo zajednički sa svojim bratom, velikim županom Stefanom, bilo je podizanje Doma Spasovog, odnosno manastira Žiče koji je postao prvo sedište arhiepiskopije. Završni radovi kao i izrada živopisa objavljeni su tek nakon Savinog povratka iz Nikeje gde je postao arhiepiskop.
Savini biografi napominju da je Sava u Srbiji podigao veći broj novih crkava i obnovio dosta postojećih, što je svakako bio deo njegovog rada na organizovanju autokefalne srpske arhiepiskopije. Sava je sugurno nešto radio i u Gračanici jer kralj Milutin, koji je iz temelja obnovio ovu bogomolju, u hrisovulji pominje svoje praroditelje, rečju kojom su svi Nemanjići uglavnom označavali Svetog Simeona i Savu.
Po povratku sa prvog hodočašća između 1230. i 1234. godine, Sava je otpočeo radove na izgradnjicrkve Svetih apostola u Peći.
Poslednji značajan hram u Srbiji koji nosi pečat Savine delatnosti je manastir Mileševa čiji je glavni ktitor bio srpski kralj i Savin bratanac Vladislav.
U Svetoj zemlji, sa ciljem da uzdigne i osigura položaj Srpske crkve,Sava je stvorio i vlastiti manastir kao utočište budućim srpskim hodočasnicima. U ovom manastiru Sava je podigao crkvu koju je posvetio Svetom Jovanu Bogoslovu.
Za vreme boravka u Palestini 1229. godine Sava je dao značajne priloge gruzijskim manastirima u blizini Siona. Tu je stekao ktitorsko pravo na pominjanje u mnogim manastirima.
Kao ktitor, Sava je značajno uticao i na razvoj srpske srednjovekovne arhitekture i slikarstva. Čitav trinaesti vek, sve do Milutinovih osvajanja grčkih teritorija na jugoistoku, nosi pečat Savine delatnosti. Svi Savini biografi ističu Savinu zainteresovanost za slikarstvo. Živopisi u važnim sačuvanim spomenicima, Studenici i Žiči, pokazuju značajan uticaj prvog srpskog arhiepiskopa na razvoj crkvenog slikarstva u srednjovekovnoj Srbiji. Birao je one svetitelje koji su najusklađeniji sa ideologijom kuće Nemanjića i njegovim ličnim shvatanjima.
Izvor: Istorijska biblioteka
