Navršava se tačno 101 godina od kada su Kosta Vojinović i Kosta Pećanac poveli jedini ustanak u nekoj okupiranoj državi tokom Prvog svetskog rata, protiv bugarskog i austrougarskog terora.
Bugarske okupacione snage, dobro upamćene u svesti srpskog naroda, a pogotovo u krajevima Toplice i Jablanice, tog februara 1917. godine prešle su tu crvenu liniju posle koje stanovništvu na teritoriji okupirane zemlje, nije preostalo ništa drugo nego da se, kao njihovi preci sto i kusur godina ranije, podignu na oružje i direktno sukobe sa zavojevačem.
Teror Bugarskih snaga je bio toliko izražen, da se više nije dalo čekati…
Neposredan povod ustanka, u narodu često nazivan i Trećim srpskim ustankom, i kap koja je prelila čašu, bila je mobilizacija koju su bugarske vlasti htele da izvrše na teritoriji Toplice, Jablanice i Puste reke. Najavljena je regrutacija Srba od 18 do 45 godina za bugarsku vojsku, početkom februara 1917. godine. Tada su započela masovna bežanja Srba u šume i planine.
Toplički ustanak je počeo 26. februara u kuršumlijskom selu Mačkovac. Buna se sa Toplice proširila na Jablanički okrug, Pustu reku, Ibarsku dolinu i do Rudnika i Ozrena na istoku. Već 3. marta je oslobođeno Prokuplje. Najveće borbe su vođene u dolini južne Morave, na Kopaoniku i na severu Kosova.
Opštim narodnim ustankom stvorena je takozvana “Toplička slobodna republika”, koja je trajala mesec dana. Obuhvatala je teritoriju Toplice, Jablanice, Jastrepca, istočnih i srednjih predela Kopaonika.
Rezervni potporučnik srpske vojske Kosta Vojinović je posle povlačenja preko Albanije, kao ranjenik, ostao u Kosovskoj Mitrovici, gde se pritajio kao vojnig liferant na usluzi austrougarskim trupama. Obilazio je kopaonički i toplički kraj i polako pleo mrežu za konačan obračun sa okupatorom.
Krajem jula 1916. godine je u Leposaviću formirao četu, jezgro budućeg Ibarsko-kopaoničkog odreda, koji je ostao upamćen kao najelitniji odred u Topličkom ustanku. Srpska Vrhovna komanda u Solunu je donela odluku da se na okupiranu teritoriju ubaci jedan oficir. Izbor je pao na Kostu Milovanovića Pećanca. Pećanac je od pukovnika Danila Kalafatovića, šefa Operativnog odeljenja Vrhovne komande, dobio zadatak da na području Toplice pronađe vojno sposobne muškarce i organizuje ih u čete, tako da jedna za drugu ne znaju, i sačeka sa akcijom dok srpska vojska ne probije front i približi se Skoplju.
Kosta Pećanac i Kosta Vojinović su se upoznali u selu Gornje Spance 8. novembra 1916. godine.
Bugari su sprovodili teror nad stanovništvom i porodicama boraca, istovremeno nudeći povoljne uslove onima koji se predaju i nagrade onima koji sarađuju. Neki od četnika prešli su na bugarsku stranu i predvodili protivčete u gonjenju Vojinovića, koji je u okršaju ranjen. Ne samo što su odali veze, jatake i puteve, nego su krenuli na čelu bugarskih poternih odeljenja. I nakon Vojinovićeve pogibije, ustanak je nastavljen 1918.
Međutim, ni uprkos prvim uspesima, ustanak se nije dugo održao.
Razvučeni na dugačkom frontu, ustanički odredi nisu mogli da pruže jači otpor, a do odlučne bitke nije ni došlo zbog naredbe Koste Pećanca o povlačenju. Uporedo sa propadanjem fronta na Moravi i pred Prokupljem, raspali su se, uz manji ili veći otpor, i ostali ustanički frontovi. Okupatori su bez borbe već 14. marta ušle u Prokuplje.
Oko 20.000 ljudi je u borbama i represalijama izgubilo život u neizbežnoj borbi, do koje je došlo praktično nepune dve godine nakon proboja Solunskog fronta i kraja Prvog svetskog rata. Zapaljeno je 50.000 stambenih i ekonomskih objekata i naneta je ogromna materijalna šteta. Do temelja je uništeno 55 sela.
Izvor: Opanak, Nedeljnik
