Na 280km od Beograda, u Zlatiborskom okrugu, nadomak Prijepolja nalazi se Mileševa, jedan od naših najpoznatijih srednjevekovnih manastira. Podigao ga je Vladislav Nemanjić, sin Stefana Prvovenčanog u prvoj polovini 13. veka. Manastir je ujedno i mesto njegovog poslednjeg počivališta. Prema legendi, na ovom mestu je u 12. veku postojala tz. Crkva na Crnoj steni. Njena najznačajnija relikvija bila je Hristova plaštanica – platno koja se koristi pri bogosluženju, sa predstavom Hristovog tela posle skidanja sa krsta. Godine 1187. Templari su napali crkvu i pokušali da je liše njene najveće svetinje. Na kraju borbe, na Crnoj steni se ukazao beli arhanđel Gavrilo i upravo na tom mestu je Vladislav podigao svoju zadužbinu. Mileševa je danas deo UNESCO svetske baštine.
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg podignuta je u raškom stilu kao jednobrodna građevina sa dve apside i dve kupole. Zidana sigom i omalterisana, bez suvišne dekoracije osim slepih arkada i delimično ukrašenih prozora i portala. Oko 1235. godine Vladislav joj je dogradio spoljnu pripratu da bi u njoj sahranio svoga strica, arhiepiskopa Savu. Zbog ovoga je bila poznata i kao Savina crkva. Postavši grobno mesto velikog srpskog svetitelja, manastir još više dobija na značaju i vernici ga sve češće pohode. U želji da uništi značaj koji je Sava imao u narodu, Sinan-paša u 16. veku, naređuje spaljivanje njegovih moštiju na Vračaru. I sama Mileševa je u više navrata rušena i paljena od strane Osmanlija, a uništavana je i u poplavama i zemljotresima. Njeni monasi su ubijani i proganjani, a riznice pljačkane. Ipak, nadživela je višestruka razaranja i ostala simbol podizanja iz pepela, nalik Vaskrsenju na koje upućuje Beli anđeo.
Najveću vrednost manastira i danas predstavljaju njeno fresko-slikarstvo. Nažalost, ono nije očuvano ni u prvobitnom obimu, niti u originalnom izgledu. U pitanju je monumentalno, vizantijsko slikarstvo, uz inventivne ideje, a opet u granicama tradicije. Na prvom mestu ne treba zaboraviti čuvene vladarske portrete iz loze Nemanjića: Stefana Nemanje, Svetog Save, Stefana Prvovenčanog, kraljeva Radoslava i Vladislava.
Međutim, ono što je pronelo slavu ovog manastira je freska koja nikoga ne ostavlja ravnodušnim – Beli anđeo. Nalazi se na južnom zidu zapadnog traveja. Delo je nepoznatog autora iz 13. veka, najverovatnije grčkog porekla. U 16. veku prekrivena je drugom freskom i ostaje skrivena sve do restauracije Mileševe u 20. veku. Beli anđeo spada u najviše domete evropskog srednjevekovnog slikarstva. U 19. veku su smatrali da mu čak ni veliki Đoto nije ravan.
Anđeo predstavlja samo fragment kompozicije Mironosice na Hristovom grobu. Termin se odnosi na žene koje su prisustvovale Hristovim mukama, njegovom skidanju sa krsta i polaganju u grob. Njihova odanost i ljubav nagrađena je time što su bile svedoci Vaskrsenja.
Mironosice i usnuli vojnici su samo deo celine kojom dominira figura arhanđela Gavrila. Poznat kao jedan od sedam serafima najbližih Bogu, učestvovao je u stvaranju sveta i borbi protiv “palih” anđela. Slavi se kao onaj koji donosi važne, lepe vesti, na prvom mestu o Hristovom začeću i Vaskrsenju. U Mileševi je predstavljen odeven u beli hiton (vrsta starogrčke haljine koju su nosili i muškarci i žene), raširenih krila, sa trakom u kosi i naglašenim rumenilom na obrazima. Zagonetnog osmeha i sugestivnog pogleda, koji porede sa Monalizinim. Specifičan je po činjenici da iz kog god ugla da posmatrate, ostavlja utisak da gleda direktno u posmatrača. Predstavljen je u trenutku dok prstom pokazuje na prazan Hristov grob koji je ujedno i mesto njegovog vaskrsnuća. Mironosicama koje su došle na jutrenje, razotkriva da je Hrist vaskrsao i da je grob prazan osim zamotuljka Hristove bele odežde.
Kao opšteprihvaćeni simbol mira, Beli anđeo je 1963. godine, tokom prvog satelitskog prenosa video signala, poslat iz Evrope u Ameriku. Takođe poslužio je i prilikom slanja prvog satelitskog signala u vasionu uz ideju da bi, ako postoje razumna bića u svemiru, kod njih freska bila protumačena kao simbol prijateljstva i ljubavi. Oni optimističniji i šaljiviji tumači ovog događaja su čak tvrdili da vanzemaljci nisu našli za shodno da odgovore, posramljeni umetničkim kvalitetom anđela.
Vladika Nikolaj Velimirović govorio je da je posmatranje ove freske identično osećanju koje se javlja pri molitvi.
Zato, ukoliko već niste do sada, odvojite malo slobodnog vremena i obiđite srpsku svetinju nad svetinjama. Neka bude i na trenutak, samo da biste osetili atmosferu, ili se nasmešili Belom anđelu. Ostavite to kao jednu od onih obaveznih stvari koje treba uraditi u životu. Barem jedanput, pa makar bili i samo u prolazu…
Korisni linkovi:
Istorijat manastira, arhitektura i freske
Tekst: Katarina Hadži-Minić
