Dostinik (Destinika, Daštanik; grč. Ντοστινίκ, Δεστινίκον; lat. Dostinica) je bila najstarija poznata prestonica Srbije i sedište srpske države Vlastimirovića, dinastije koja je vladala Srbima od sedmog do druge polovine desetog veka. Njegov položaj, kao i ostaci, do skora nisu utvrđeni, ali se smatralo da se nalazio na prostoru između današnjeg Prijepolja i Sjenice, odnosno u relativnoj blizini granice sa tadašnjom Bugarskom koja se nalazila u Rasu. Istraživanja okončana 2001. godine upućuju na to da je nalazište u selu Vrsenice kod Sjenice upravo srednjovekovna srpska prestonica Dostinik.
Dostinik se pominje na prvom mestu među naseljenim gradovima u krštenoj odnosno balkanskoj Srbiji, u spisu „O upravljanju Carstvom” vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita (913-959), nastalog sredinom X veka. Porfirogenit u 32. poglavlju navodi da su „u pokrštenoj Srbiji“ naseljeni gradovi: Destinikon, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines i u oblasti Bosne Kotor i Desnik. Jednu od ovih tvrđava Porfirogenit pominje i kada opisuje zbivanja u toku poslednje decenije 9. veka, govoreći kako je Klonimir, otac Časlavljev, dolazeći iz Bugarske sa vojskom ušao u Destinikon, odnosno Dostiniku, „jedan od srpskih gradova, sa ciljem da preotme vlast. Međutim, i pored tog početnog uspeha, on nije uspeo da zavlada državom.“ Očigledno je Dostinika bila tvrđava posebnog značaja. Tu se izgleda sticala, ali i gubila vlast nad onovremenom Srbijom.
Prvi tragovi Dostinika pronađeni su osamdestih u vreme dok je istraživanje starog Rasa bilo značajan državni projekat. „Bilo je očigledno da je reč o srpskom utvrđenom gradu, koji je živeo bar dvesta godina pre Nemanjića, a zatim je uništen i napušten u 10. veku, u vreme bugarske ekspanzije.
Nalazište srpske prestonice smešteno je kod sela Vrsenice, desetak kilometara od Sjenice. Nalazi se na severnoj padini uzvišenja Klik, brega na 1.330 metara nadmorske visine koje se kao pruža u Sjeničko polje. Vrh opasuju ostaci tri debela kamena bedema koja su branila dvor srpskih kneževa. Utvrđenje dominira nad celim sjeničkim poljem i ima vizuelnu komunikaciju sa planinama koje ga okružuju: Golijom, Javorom, Zlatarom, Jadovnikom i Giljevom. Pristupačno je samo sa južne strane, na kojoj je sedlo preko kog se odvijala komunikacija sa izvorom pitke vode i uzvišenjem Klik.“ – navodi arheolog Dragica Premović Aleksić, direktor Muzeja Ras.
U selo Vrsenicu, u čijem je ataru Dostinika, ide se preko mosta nad rekom Vapom na mestu sa srednjovekovnim imenom Mač-brod, što znači otprilike „Prelaz mačeva“. Stari put dalje vodi kroz srpsko selo Gradac. „Ovo je deo puta Vija metalika, kojim su metali iz istočnog dela provincije Dalmacije, iz kopova Kopaonika i Rogozne, transportovani dolinom Ibra, a zatim kroz Sjeničko polje. Radi odbrane antičke saobraćajnice Rimljani su podigli početkom 4. veka prvo malo utvrđenje oko koga se kasnije razvila velika srpska Dostinika.“ Otkriven je brojan arheološki materijal: keramički sudovi različitog oblika, veličine, načina izrade i ukrašavanja, metalni predmeti – noževi, alatke, zvona, kameni žrvnjevi, brusevi itd.
Arheologija je potvrdila istorijske izvore koji govore o zbivanjima u Srbiji tokom 9. i 10. veka, u vreme kada Bugarska osvaja velike delove Balkana. Ras je tada, kaže car Konstantin Porfirogenit, na granici između Bugarske i Srbije, pa je logična pretpostavka da se Srbija tada nalazila zapadno od Rasa. Njena granica je tada verovatno išla dolinom gornjeg toka Ibra, istočnim obodom Sjeničko-pešterske visoravni i obroncima Golije – objašnjava naučnica.
U Srbiji su se, prema beleškama romejskog cara, krajem 9. veka vodile dinastičke borbe između naslednika knezova Mutimira, Strojimira i Gojnika. Istovremeno strelovit uspon doživljava Bugarska, koja želi da se osveti Srbima za teške poraze u prethodnim vekovima. Knezovi „Srblije“, kako je naziva romejski car, ne obraćaju pažnju i ratuju međusobno, iako se nalaze u makazama između Bugarskog i Istočnog rimskog carstva. Klonimir, sin kneza Strojimira, sklonio se bio u Bugarsku gde ga je car Boris oženio Bugarkom. U želji da preotme vlast od Petra, Gojnikovog sina, Klonimir je sa vojskom ušao u glavni grad Dostiniku, gde ga je Petar ubio. Kako je Ras već bio u bugarskim rukama, a Klonimir dolazi iz Bugarske i ulazi u Dostiniku da preotme vlast, očigledno je da se Dostinika u neposrednoj blizini Rasa i tadašnje srpsko-bugarske granice.
Sistematska arheološka istraživanja vršena su 1995. i 1996. godine, a potom su nastavljena 2000. i okončana naredne 2001. godine. U toku te četiri kampanje veći deo programa istraživanja je i ostvaren, ali usled nedostatka sredstava, iskopavanja na svim planiranim površinama nisu se mogla realizovati.
Gradina u Vrsenicama predstavlja jedno od retkih nalazišta sa primerom korišćenja branjenog prostora kasnoantičkog utvrđenja kao fortifikacije i u ranom srednjem veku. Posmatrani u celini, kulturni slojevi i ostaci fortifikacija, kao i drugih zdanja, odslikavaju više etapa života utvrđenja. To se posebno uočava na ostacima fortifikacija i zidanih objekata, gde se jasno uočavaju posebne građevinske faze. Prema saznanjima do kojih se došlo tokom arheoloških istraživanja, kao i nakon obrade otkrivenih nalaza, kako ostataka arhitekture tako i pokretnog materijala, bilo je moguće izdvojiti tri osnovna stratigrafska i hronološka horizonta, i to:
I – antički (prva polovina 4. veka), zatim
II – kasnoantički, kod koga se jasno izdvajaju dve etape, od kojih prva odgovara životu starijeg kasnoantičkog utvrđenja (posle oko 460. godine do u 5. vek), a druga životu u mlađem paleovizantijskom utvrđenju (6. vek) i
III – ranosrednjovekovni (9–10. vek). Na ovakvoj stratigrafskoj i hronološkoj podeli biće zasnovano naše dalje izlaganje.
Tragovi prvog naseljavanja Gradine, koji bi prethodili izgradnji najstarijeg zidanog objekta, na istraživanim površinama nigde pouzdano nisu izdvojeni. Smatramo, stoga, da nećemo pogrešiti ako zaključimo da je korišćenje ove zaravni na vrhu strmog stenovitog brega najverovatnije započeto podizanjem zidane građevine čiji su ostaci otkriveni u Centralnom sektoru. Reč je o zdanju trapezaste, gotovo pravougaone osnove, spoljnih dimenzija 12,5 × 11,30 m, odnosno 10,50 m, koje je svojom dužom stranom bilo orijentisano po osi istok–zapad. Položaj ove građevine bio je prilagođen zatečenom stenovitom tlu koje se u vidu dve kaskade spušta od zapada ka istoku.
Za pouzdano određivanje vremena nastanka pomenute građevine, koju smo prepoznali kao ostatke rimske vojne postaje nemamo na raspolaganju dovoljno elemenata. Kao siguran terminus ante quem bilo bi vreme podizanja bedema starijeg kasnoantičkog utvrđenja u drugoj polovini 4. veka. Posle rušenja krajem druge decenije 6. veka utvrđenje na Gradini je, po svemu sudeći, veoma brzo obnovljeno, možda već tokom treće ili četvrte decenije istog veka.
U obnovljenom utvrđenju, najznačajnije kamenom zidano zdanje bila je nova crkva, podignuta na ostacima starije građevine rimske vojne postaje koja je, kako smo pretpostavili, postradala u zemljotresu. U zatečenu ruševinu, uz korišćenje većine njenih preostalih zidova, ugrađeno je novo sakralno zdanje. Dominantan položaj crkve na severnom stenovitom grebenu, koji je u padu prema istoku, kao i oblik njene osnove uslovili su zatečeni ostaci. O sudbini crkve u Vrsenicama tokom 6. veka rezultati arheoloških istraživanja ne pružaju dovoljno podataka. Po svemu sudeći, ona je bila u upotrebi sve do kraja 6. ili početka 7. veka, odnosno do vremena kada je utvrđenje postradalo ili napušteno.
Ranosrednjovekovno srpsko utvrđenje
U razdoblju kojim je bio obeležen konačni slom antičke civilizacije u centralnim oblastima Balkana zapustelo je i utvrđenje na Gradini u Vrsenicama. Kada se to tačno desilo, da li krajem 6. ili u prvim decenijama 7. veka, teško je zaključiti samo na osnovu arheoloških nalaza. Prostor među bedemima Gradine u Vrsenicama ostao je pust i nenaseljen više od dva stoleća. Obnova koja je nakon toga usledila posvedočena je sasvim jasnim arheološkim svedočanstvima. Dostinik je naposletku opustošen i uništen polovinom 10. veka.
Priredio: Dalibor Drekić za Rasen
Izvori: Novosti, Vikipedija, Marko Popović, Vesna Bikić: Vrsenice, kasnoantičko i srpsko ranosrednjovekovno utvrđenje, Arheološki institut Beograd, 2009.
