Od svih srpskih vlastelinki u celoj desetovekovnoj istoriji Istočnog rimskog carstva, jedino je kći Konstantina Dejanovića Dragaša imala čast da je zaprosi vizantijski car Manojlo II.
Princeza Jelena Dejanović Dragaš rođena je 1364. godine u braku vlastelina Konstantina Dejanovića s nepoznatom vlastelinkom koja je rano posle Jeleninog rođenja umrla, te je njen odgoj i vaspitanje otac poverio svojoj majci
Teodori, koja je bila rođena sestra srpskog cara Dušana. Detinjstvo je provela u utvrđenom gradu Velbuždu pokraj reke Strume, gde se u to vreme nalazio dvor braće Dejanovića, Jovana i Konstantina. Njihov otac, sevastokrator (visoki državni dostojanstvenik) Dejan, gospodar severoistočne Makedonije, bio je jedan od najuglednijih velmoža iz vremena cara Dušana, kome je car, osim visoke titule, dao i ruku svoje najmlađe polusestre.
Posle očeve smrti, negde između 1358. i 1365. godine, braća Dejanovići se nisu delili, nego su nastavili da svojim velikim posedima upravljaju zajedno. A nasleđem zemalja despota Olivera Grčinića oni su još i povećali obim svojih poseda, tako da su krajem šezdesetih godina XIV veka oni bili prostorno najveći među rasparčanim delovima nekada moćnog Dušanovog carstva.
O pojedinostima Jeleninog odgoja i školovanja ne postoje skoro nikakvi pisani podaci, sem beleški da je o njoj, osim njene bake Teodore, brinula i sluškinja sasko-ugarskog porekla, Stela, koja je isto bila siroče odraslo među poslugom na vlasteoskom dvoru Dejanovića i koja joj je bila skoro majčinski odana. Jelenino rano školovanje je verovatno bilo slično onome kroz koje su prolazila i ostala ženska vlasteoska deca na srpskim dvorovima tog doba. Rano je naučila da čita, piše i veze, a baka ju je podučavala i osnovama grčkog jezika, jer je Teodora, posle smrti svog oca kralja Stefana Dečanskog, dugo godina živela sa svojom majkom Marijom, koja je bila Grkinja iz pobočne linije carskog roda Paleologa. Pismenosti ju je podučavao i duhovnik inok Kirilo Svetogorac, koga je pri povratku u rodni kraj posle trideset godina isihatskog isposničkog života na Svetoj Gori, njena baka zadržala u Velbuždu da Jeleni bude učitelj i ispovednik.
Jeleni je bilo samo sedam godina kada su 26. septembra 1371. u Maričkoj bici protiv Turaka stradali moćni Dejanovića susedi, kralj Vukašin i despot Uglješa Mrnjavčević, što je godinu dana kasnije prisililo i braću Dejanoviće i Vukašinovog sina i naslednika kralja Marka da kao vazali prihvate vrhovnu vlast turskog sultana Murata I, plaćanjem godišnjeg danka i obavezom da mu daju vojnu pomoć kada on to od njih zatraži.
Dva meseca posle Maričke bitke je umro srpski car Uroš V i posle tog događaja su Jeleninu baku Teodoru, koja se u međuvremenu zamonašila i dobila ime Jevdokija, počeli da zovu “carica srpska”, na šta je po rodu imala pravo.
U prvoj deceniji turskog vazalstva Dejanovići su sasvim nezavisno upravljali svojim posedima i živeli u miru. Čak su po staroj nemanjićkoj tradiciji kovali i sopstveni novac. Posle smrti despota Jovana 1378. godine, Jelenin otac Konstantin je postao gospodar svih njihovih poseda. A pošto je već dugo vremena bio udovac i nije imao muškog naslednika, tada se ponovo oženio. Nevesta mu je bila princeza Evdokija, ćerka cara Aleksija III Komnena i princeze Teodore Kantakuzin. Bila je to lepa žena, desetak godina starija od njegove kćeri. Ali ona se tada nije preselila kod Dejanovića, nego je za sve vreme svog braka samo preko leta dolazila svom suprugu u Velbužd, dok je ostatak vremena provodila u Konstantinopolju na dvoru svoje porodice, drevnog vizantijskog carskog roda Komnena.
Početkom 1389. godine je umrla Jelenina baka, monahinja Evdokija Nemanjić Dejanović i to je teško pogodilo njenu unuku, jer je s njom imala i prisnost i duhovnu vezu kakva se retko može naći i s najbližima. Te godine je došlo i do dodatnog potresa koji je srpskim zemljama 15. juna doneo sukob s Turcima na Kosovu. Iako je Kosovska bitka u vojnom smislu ostala nerešena, Lazareva Moravska Srbija posle nje nije više imala rezervi da im se odupire i njegova udovica Milica je, kao i Dejanovići i kralj Marko Mrnjavčević pre nje, morala da prihvati vazalski odnos prema turskom carstvu.
Pošto je velika turska vojska, tog proleća na putu za Kosovo, prelazila preko Dejanovića teritorija sa hiljadama janičara i pripadnika lake jurišne konjice u stroju i stotinama kamila u njihovoj komori, Velbužani su mogli da vide kakva je to vojna sila, a Jelenin otac Konstantin morao je da u svom stonom gradu dočeka i ugosti turskog sultana Murata i njegove vojskovođe i sinove. A pošto su u Kosovskoj bici stradali i knez Lazar i turski sultan Murat, novim sultanom je odmah potom proglašen njegov najstariji sin Bajazit, čiji vladarski nadimak je bio Ildirim, što znači “Munjeviti”. On je dodatno ograničio samostalnost Konstantinove uprave nad njegovim posedima tako što je svoje vojne posade počeo da razmešta po tvrđavama širom njegove države.
U to vreme je Jelena Dejanović sa svojih dvadeset pet godina već bila odrasla devojka, i o detaljima njene prosidbe i udaje za Vizantijskog cara Manojla II Paleologa govore romejski hroničari XV veka Sfrances i Halkonkondil, koji citiraju neke starije izgubljene izvore. No pre nego što se okrenemo njihovim zapisima, važno je pomenuti da se u prvim vekovima Istočnog rimskog carstva vizantijski samodršci nisu ženili stranim princezama, jer ih nisu smatrali dostojnim da bi mogle da postanu romejske (vizantijske) carice.
Vizantijski autokratski carevi iz tih vremena su s visine gledali na susedne narode i vladare, smatrajući ih varvarima koji su, i pored prihvatanja hrišćanstva i vizantijske kulture, ipak bili i vojno i kulturno daleko ispod njih. Ali kako je carstvo slabilo, i oni su iz političkih potreba s vremenom počeli da se odriču svog ponosa i da ponekad uzmu za ženu i neku strankinju.
Početkom XII veka kad je na Balkanu počela da raste moć srpskih vladara, dolazilo je do raznih političkih brakova između srpske feudalne aristokratije i romejskih princeza. Sin župana Nemanje i prvi srpski opštepriznati kralj Stefan Prvovenčani uzeo je za ženu princezu Evdokiju iz tadašnje carske dinastije Anđela. Kasnije se despot Đurađ Branković oženio princezom Irenom iz carskog doma Kantakuzina, a njegov sin despot Lazar je uzeo za ženu princezu Jelenu Paleolog. Ali od svih srpskih vlastelinki u celoj desetovekovnoj istoriji Istočnog rimskog – Romejskog carstva, jedino je kći gospodina Konstantina Dejanovića Dragaša imala 1391. godine čast da je zaprosi vladajući romejski samodržac i ona i njen otac su sa zadovoljstvom prihvatili tu ponudu.
Autor: Manuel_II_Helena_sons.JPG: unknown, Byzantine period art. – Manuel_II_Helena_sons.JPG, Javno vlasništvo, Veza
MANOJLO II SRPSKI ZET
Jelenin prosac, car Manojlo II Paleolog, još je za života svog oca cara Jovana V Paleologa bio njegov savladar, a posle očeve smrti u februaru 1391. godine je ostao sam na državnom tronu. I njegova država je u to vreme bila u vazalskom položaju prema Otomanskom carstvu, jer su joj od teritorija bile ostale samo prestonica Konstantinopolj, grad Solun i poluostrvo Peloponez. A pošto je Manojlo u četrdeset prvoj godini života još bio neženja, on je tada odlučio da zbog čvršćih veza sa srpskim pravoslavnim susedima na Balkanu zaprosi Jelenu Dejanović Dragaš, jer je ona bila iz porodice rodbinski usko povezane sa nekadašnjom moćnom srpskom dinastijom Nemanjića, a njen otac poznat kao jedan od najuglednijih srpskih velmoža postnemanjićkog doba.
Jelena Dejanović Dragaš se 10. februara 1392. godine udala za vizantijskog cara Manojla II Paleologa. Prema Georgiju Sfrancesu imali su desetoro dece.
Njen suprug Manojlo II je umro 21. jula 1425. godine, nakon čega se ona zamonašila pod imenom Ipomonija. Nadživela ga je za skoro 25 godina, a umrla je 23. marta 1450. godine u Carigradu. Njeni sinovi Jovan VIII i Konstantin XI su bili poslednji vizantijski carevi, a sam Konstantin je bio poznat pod majčinim devojačkim prezimenom Dragaš, koje je nosio uz svoje.
Autor: Nikola Moravčević, Novosti
