Kolona partizana na platnu, kip prkosnog revolucionara, siva betonska višespratnica…
Treba li takva ostvarenja danas okarakterisati kao obično propagandno sredstvo jedne prevaziđene ideologije – ili su to ipak umetnička dela koja i dalje zaslužuju svaku pažnju?
Kad se govori o umetnosti socijalističke Jugoslavije, obično se polazi od tvrdnje da je režim sputavao svaki slobodniji vid stvaranja, a da je sa druge strane socijalistički realizam bio nametan kao najbolji i takoreći jedini umetnički stil. Iako se radi o predrasudi, takva tvrdnja ipak ima osnova u činjenici da su mnogi vrsni umetnici nakon 1945. bili sputavani, zabranjivani, često i hapšeni, te su ponekad i samovoljno prestajali sa radom unapred znajući šta ih čeka, a time je jugoslovenska umetnost dosta izgubila i čak je neko vreme zaostajala za umetnošću prethodnog (međuratnog) perioda. Međutim, niti je jugoslovenska umetnost nestala zato što su pojedini stvaraoci bili sputavani, niti je socijalistički realizam bio jedini pravac koji je u tim vremenima opstao, niti su novi umetnici morali da se strogo pridržavaju pravila i instrukcija koje je diktirao politički vrh.
Socijalistički realizam jeste nakon 1945. ušao u sve grane umetnosti, negde se ipoljavao više, negde manje, ali je najvidljiviji bio, i veoma se dugo zadržao, u vajarstvu i arhitekturi, svakako ne bez razloga, jer su upravo preko monumentalnih spomenika i betonskih stambenih blokova novi vlastodršci pokazivali svoju moć, učvršćivali kult revolucije koja ih je dovela na vlast, ali i podilazili širokim narodnim masama koje su im bile potčinjene.
Nije zanemarljiv ni uticaj socrealizma na slikarstvo, posebno kad je u pitanju stvaralaštvo Đorđa Andrejevića Kuna (Kolona, Svedoci užasa, No pasaran, Izgradnja), Ismeta Mujezinovića (Najmlađi za slobodu), Zlatka Price (Streljanje), Eda Murtića (Iz zbega), Đurđa Teodorovića (Sutjeska), ali će već 1947. doći do pravog disidentstva nakon što su Miodrag Mića Popović i njegovi drugovi sa klase bukvalno pobegli u Zadar i, bez dozvole školskih vlasti, formirali Zadarsku grupu s ciljem udaljavanja od nametnutog socijalističkog realizma, zbog čega su docnije bili izbačeni sa beogradske Akademije za likovne umetnosti. Još jedan veliki korak napred desio se 1953. osnivanjem grupe MEDIALA, u okviru koje su stvarali i svoje radove izlagali Olja Ivanjicki, Ljuba Popović, Leonid Šejka, Dado Đurić, Miro Glavurtić, tako da već u tom periodu nema govora o dominaciji socijalističkog realizma u slikarstvu, osim kod onih autora koji se svesno inspirišu Narodnooslobodilačkom borbom i svoja dela namenjuju kongresnim salama i partijskim kancelarijama.
Sasvim je druga priča vajarstvo socijalističke Jugoslavije, za koje se može reći da je rođeno upravo tamo gde i dotična država – u Jajcu, novembra 1943, jer salu u kojoj je održano Drugo zasedanje AVNOJ-a krasila je bista Josipa Broza Tita, koju je u mesecima pred zasedanje izradio već proslavljeni vajar Antun Augustinčić (koji se, uzgred da spomenemo, u međuratnom periodu istakao spomenicima jugoslovenskim kraljevima Petru i Aleksandru u Skoplju). Nakon oslobođenja, Augustinčić će načiniti verovatno najpoznatiju i najtraženiju jugoslovensku skulpturu, koja će biti postavljena pored maršalove rodne kuće u Kumrovcu, da bi onda usledile kopije i kopije, jer će takav zamišljeni Tito (zvanični naziv skulpture bio je Maršal Tito) biti izliven još četrdesetak puta za trgove, parkove, spomen-komplekse i institucije širom tadašnje države.
Pored toga, Augustinčić je izradio još čitav niz spomenika posvećenih revoluciji, od kojih su najpoznatiji Spomenik borcima Crvene armije na groblju oslobodilaca Beograda, Spomenik palim Krajišnicima kod Banjaluke, spomenik karakterističnog naziva Tuđe nećemo – svoje ne damo na ostrvu Visu, Spomenik ustanku u Sisku, dva identična spomenika Nošenje ranjenika u Zagrebu i Beogradu, a treba spomenuti da su radovi čuvenog vajara bili traženi u inostranstvu i da su pritom postavljeni na vrlo značajna mesta, poput Međunarodnog ureda za rad u Ženevi (Bronzani lik rudara) i zgrade Ujedinjenih nacija u Njurorku (Spomenik mira).
Da se socijalistička tematika ne mora uvek predstavljati socrealizmom pokazao je Vojin Bakić koristeći u svom radu kubizam i apstrakciju. U pogledu primene kubizma karakterističan je Spomenik Stjepanu Filipoviću (Valjevo), gde se kroz lik prkosnog narodnog heroja simbolično izražava sav bunt revolucije, dok se kao najbolji primer Bakićeve apstrakcije ističe Spomenik pobjedi naroda Slavonije, izrađen od nerđajućeg čelika i visok 30 metara, sa predstavom širokih krila koja pružaju otpor svim vetrovima i nedaćama. Nažalost, ova monumentalna skulptura (verovatno najveća skulptura apstraktnog stila na svetu) porušena je tokom rata u Hrvatskoj kao jedan neželjen i omrznut simbol komunističkog režima, a koliko je i sâm spomenik bio prkosan svedoči činjenica da je porušen tek nakon devetog miniranja!
U obeležavanje Narodnooslobodilačke borbe uključio se i stari vajar akademik Sreten Stojanović čuvenim ostvarenjem Sloboda na Iriškom vencu, a veliki trag ostavio je i predstavnik mlađe generacije, u svetu veoma cenjeni Dušan Džamonja, koji je prvenstveno ostao upamćen po spomenicima na Kozari i na Moslavini.
Kad se govori o spomen-obeležjima posvećenim Narodnooslobodilačkoj borbi, nezaobilazno je i ime Bogdana Bogdanovića, bez čijih se dela prosto ne može zamisliti posleratna Jugoslavija, pa je dovoljno nabrojati Kameni cvet (Jasenovac), Partizansko groblje (Mostar), Slobodište (Kruševac), Spomenik srpskim i albanskim partizanima (Kosovska Mitrovica), Spomenik palim borcima (Prilep)… Za Bogdanovića se često ističe da je bio individualista, te da nije potpadao ni pod čiji uticaj, a njegovi radovi deluju univerzalno čak i kad se zna da su neraskidivo vezani za jednu konkretnu ideologiju.
Čuveni Spomenik streljanim đacima u Kragujevcu i do danas je ostao simbol stradanja nevinih civila tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, ali malo ko zna da je „pticu slomljenih krila“ načinio vajar Miodrag Živković, autor još nekoliko značajnih spomen-obeležja, poput kompleksa na Kadinjači, monumentalnog spomenika kod Tjentišta, kao i Spomenika bratstva i jedinstva u Prištini.
Ako bi za neku umetnost bila opravdana tvrdnja o socrealizmu kao dominantnom pravcu, to je onda arhitektura, čiji su predstavnici mnogo doslednije nego vajari i slikari pratili tendencije koje je Sovjetski Savez postavio u međuratnom periodu i docnije ih nametnuo svim zemljama komunističke orijentacije. Ipak, treba istaći da je prvobitni socrealizam vremenom zamenjen brutalizmom, koji izvorno dolazi sa Zapada, no u mnogome je fizički sličan socrealizmu, tako da su se dve struje sa različitih strana idealno uklopile i dopunile na gradilištima širom Jugoslavije, a često nije lako ni razgraničiti da li građevina pripada socrealizmu ili brutalizmu. Možda bi najtačnije bilo reći da je i brutalizam na jugoslovenskom tlu imao socrealističku svrhu.
Čitavi stambeni kompleksi Novog Beograda predstavljaju verovatno najbolji primer socijalističkog realizma kao državnog projekta. Ipak, Novi Beograd ne čine samo stambeni blokovi, nego i brojna druga ostvarenja, poput nekadašnjeg Saveznog izvršnog veća, čiju je izgradnju odmah nakon Drugog svetskog rata osmislio tim zagrebačkih arhitekata, a docnije nastavio beogradski arhitekt Mihajlo Janković, zaslužan takođe i za projektovanje višespratnice u kojoj je nekada bio smešten Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije (danas Poslovni centar „Ušće“).
Brutalistički stil najbolje se ogleda na čuvenoj beogradskoj Zapadnoj kapiji, projektu Mihajla Mitrovića, dok starim Beogradom i dalje dominira moderni oblakoder poznat kao Beograđanka, inače delo arhitekte Branka Pešića.
Arhitektonska ostvarenja tog vremena danas su možda najbolji svedoci i najefikasnije nasleđe jedne prohujale epohe, jer spomenici su lako mogli biti sklonjeni, uništeni i zaboravljeni, portreti boraca i udarnika bez problema su skidani sa kancelarijskih zidova i odnošeni u podrume, ali betonski oblakoderi nikako se nisu mogli ukloniti. Jedino je šteta što se mnogi od njih nisu mogli ni restaurirati, pa ih je zub vremena pretvorio u ruglo, tako da je sigurno i to doprinelo da arhitektura komunističkog doba još više bude omrznuta.
Nije sporno da sve to jeste bila umetnost u službi ideologije, ali ipak je i dalje umetnost, jer sva ta ulja na platnu sa partizanskim kolonama, hrabrim majkama i ranjenim borcima, sva ta čelična ptičja krila i idealizovani likovi revolucionara, najzad i tolike sive višespratnice – sve je to nastalo kao plod originalnih ideja i vrednog rada vrhunskih umetnika i stručnjaka.
