Nešto više od decenije posle podizanja Bogorodičine crkve u Studenici sinovi Stefana Nemanje Stefan, Vukan i Sava Nemanjić, koji je tada bio iguman studeničke Lavre, preduzeli su obimne poslove na dovršavanju zadužbine i grobne crkve svoga oca.
Zahvaljujući Savi, 1208/1209. godine angažovani su najbolji slikari tog vremena da freskama ukrase monumentalnu crkvu Bogorodice Dobrotvorke. Verovatno su pristigli iz Carigrada posle Četvrtog krstaškog pohoda i pada vizantijske prestonice pod Latinsko Carstvo 1204. godine. Oslikavajući glavni studenički hram u vreme kada su u njega iz Hilandara tek prenete mošti prepodobnog Simeona Mirotočivog i pohranjene u unapred pripremljeni mermerni grob, prvi put do tada u srpskoj sredini, pri izradi fresaka koristili su najskupoceniju plavu boju i zlato.
U ovom razdoblju, te sirovine je bilo teško nabaviti, a azurno plavi prirodni pigment bio je skuplji od samog zlata i uvozio se iz dalekih krajeva na Istoku. Dobijan je specijalnom recepturom, usitnjavanjem i izdvajanjem iz poludragog kamena lapis lazulija koji se vadio u provinciji Badakšan u Avganistanu, još nekoliko hiljada godina pre rođenja Hristovog. Izvozio se u regiju Mediterana i Azije, a bio je veoma poštovan i u Starom Egiptu.
Sam lapis lazuli (lazurit, ultramarin) je složeni mineral koji osim plave boje u sebi sadrži i primese kalcita, sodalita i pirita, koji doprinose njegovoj jedinstvenoj nijansi, od svetlo plavog do tamno ljubičastog tona. Najvredniji je lapis lazuli duboke nijanse plave boje s primesom ljubičaste i sitnim „venama“ pirita, koji se zbog svog plemenitog sastava, specifične živosti u tonu i najvećeg stepena čistoće naziva i „vizantijsko plava“.
U vizantijskoj semantici boja, ova plava boja izraz je nove, eshatološke stvarnosti u večnosti, nematerijalne svetlosti, mira, punoće vrlina i duhovnog autoriteta. Zbog toga joj epitet „vizantijsko plava“ u potpunosti odgovara, asocirajući na najuzvišenije duhovne tekovine Vizantijskog carstva.
Proces dobijanja čistog pigmenta lazurita tek je delimično opisan u starim slikarskim priručnicima (Erminijama i Il Libro dell’Arte Čenino Čeninija), jer je ovo znanje iziskivalo godine gledanja i učenja kako bi se iz kompaktne stene izuzetne tvrdoće najpre pravilno izdvojio najfiniji prah, da bi se se potom „alhemijskim“ procesom mešao sa zagrejanim čistim pčelinjim voskom, gumiarabikom i kolofonijumom bora, do završnog ispiranja kompaktne mase i odvajanja pigmenta najvećeg stepena čistoće, spremnog za korišćenje.
Upotreba zlata u živopisu se kod Srba uočava tek od vremena Svetog Save. Zlato simvolizuje svetlost istine, ispitane i pročišćene u vatri iskušenja, nadzemaljske lepote slave Božije i nebesnog Raja koji se sozercava očima duha. Kao i lapis lazuli, i zlato, kada je korišćeno u slikarstvu, odražava eshatološku stvarnost lišenu kategorija prostora i vremena. Materijalno zlato tek je višeznačni simvol „nematerijalnog zlata“ nezalazne Svetlosti, prvobitne lepote duše i svega stvorenog, višestruko blistavije od samog zlata.
Na osnovu sprovedenih istraživanja, zna se da je prilikom oslikavanja apside i potkupolnog prostora Bogorodičine crkve u Studenici 1208/1209. godine zlato obilato korišćeno, na nekim mestima i s težnjom da se postigne utisak mozaika, dok je u ostalim delovima glavnog manastirskog hrama zlato upotrebljavano svuda gde je trebalo istaći svetačke oreole, značajne natpise na ćirilici, zvezde i zlatom vezene detalje odeće.
Rezultati najnovijih analiza stručnjaka, objavljeni u časopisu Archaeometry Univerziteta Oksford /I. Drpić, A. Jelikić (2021), On large-scale gilding and mosaic simulation in medieval Serbian wall painting, 1-15/, potvrdili su prisustvo zlata i lapis lazulija na studeničkim freskama s početka 13. veka. Količina lapis lazulija upotrebljena prilikom živopisanja Bogorodičine crkve u Studenici srazmerna je, ako ne i veća od količine zlata, koje se u velikoj meri sačuvalo do danas.
Zahvaljujući radu konzervatora-restauratora Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd tokom proteklih godina, plavi lazurit i studeničko zlato iznova su prosijali, pa prilikom posete Manastiru Studenici posebno treba obratiti pažnju na ove pojedinosti i iskoristiti mogućnost da se sagledaju u svoj lepoti svoje osmovekovne drevnosti.
Izvor: manastirstudenica.rs
